Thành phố Hồ Chí Minh là một thành phố trẻ, hiện đại, luôn đi đầu trong lĩnh vực phát triển kinh tế và là một trong những trung tâm văn hóa, giáo dục, khoa học kỹ thuật lớn. Trên phương diện văn hóa, Thành phố Hồ Chí Minh cũng là nơi hội tụ nhiều dòng chảy văn hóa của nhiều tộc người, là mảnh đất màu mỡ cho sự du nhập, xuất hiện các trào lưu văn hoá, tôn giáo mới. Thành phố hiện là đô thị đông dân nhất Việt Nam, dân cư đô thị tại Thành phố Hồ Chí Minh đến từ nhiều địa phương, khác nhau về văn hóa, nghề nghiệp, quan hệ xã hội… Do đó, văn hóa và thiết chế văn hóa của Thành phố rất đa dạng, mang đậm nhiều sắc thái phản ánh lịch sử từ truyền thống đến hiện đại. Chính vì vậy, Thành phố Hồ Chí Minh có những nét đặc trưng chung về văn hóa ở đô thị giống với các đô thị khác của Việt Nam như sau:

- Gắn liền với nền sản xuất công nghiệp, thương mại và dịch vụ nên nhu cầu của người dân thường đa dạng và thay đổi liên tục, cập nhật những cái mới của khu vực và thế giới.

- Gắn liền với công nghiệp, thương mại và dịch vụ nên tổ chức đời sống văn hoá của cư dân đô thị luôn gắn với các dịch vụ, khắc phục dần tác phong sản xuất nhỏ, trì trệ, manh mún, tùy tiện để hình thành nên tác phong công nghiệp hiện đại.

- Gắn bó chặt chẽ với khoa học, kỹ thuật, công nghệ: tư duy phân tích của người đô thị phát triển mạnh hơn gắn liền với lý tính. Chính yếu tố này đã hình thành cách thức tổ chức cộng đồng theo nguyên tắc chung rõ ràng, nhấn mạnh lý trí.

- Đề cao tính kỷ cương. Hệ thống quản lý xã hội chủ yếu dựa trên nền tảng pháp luật. Pháp luật trở thành yếu tố cơ bản, quan trọng điều tiết các hoạt động, các mối quan hệ trong cộng đồng đô thị. Từ đó, văn hóa đô thị phát triển và dần định hình ý thức chấp hành pháp luật, ý thức công dân và ý thức cá nhân.

- Có tính cơ động và biến đổi cao theo hướng tiếp nhận những thành tựu của văn minh khu vực và thế giới. Tuy nhiên, những thành tựu của văn minh đó có thể tác động tích cực và tiêu cực đến văn hóa đô thị.

- Có sự giao lưu, tiếp biến với văn hóa bên ngoài nhanh chóng, rộng khắp. Văn hóa đô thị nhanh chóng tiếp nhận, tiếp biến những giá trị văn hóa của các cộng đồng bên ngoài. Nếu ở nông thôn khép kín sau cổng làng và trong lũy tre làng thì văn hóa ở đô thị luôn có xu hướng mở rộng để ngày càng tích hợp trong nó những giá trị văn hóa của nhân loại, mở rộng ảnh hưởng của nó ra bên ngoài.

Ngoài những đặc trưng chung, văn hóa của Thành phố Hồ Chí Minh có những đặc trưng riêng biệt gắn với khí chất, văn hóa riêng của vùng đất con người nơi đây. Đó là hệ thống những giá trị bản sắc tinh thần vững chắc, như truyền thống yêu nước, đoàn kết, tương thân, tương ái, tinh thần nghĩa hiệp, phóng khoáng, dám nghĩ, dám làm, khoan dung, vị tha, dễ thích ứng với hoàn cảnh… đã hình thành bản lĩnh, nội lực văn hóa. Đây cũng là những giá trị bản sắc tinh thần của người Việt Nam nói chung, song chúng thể hiện ở Thành phố Hồ Chí Minh mạnh mẽ hơn, quyết liệt và rõ ràng hơn:

- Sự dung hợp, hài hòa: Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh là vùng đất trung tâm của vùng Nam Bộ, từ xa xưa, cho đến hiện nay đây là vùng đất luôn mở rộng đón mời tất cả những người có ý chí đến sinh cơ lập nghiệp đã hình thành nên một nền văn hóa mang đậm bản sắc vùng Nam Bộ. Đó là kết quả của sự gìn giữ và giao thoa văn hóa giữa các vùng miền trong cả nước và các nước trong khu vực. Chính vì vậy, đời sống văn hóa của cư dân đô thị vừa kế thừa và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, vừa nhanh chóng tiếp thu các giá trị văn hóa hiện đại, vừa thể hiện sự phóng khoáng của cư dân đô thị, nhưng cũng thể hiện những quy định, nếp sống, văn hóa ứng xử, quy tắc của lối sống đô thị.

- Gắn liền với sông nước: Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh còn là một đô thị gắn liền với sông nước. Hệ thống kênh rạch dày đặc tại Sài Gòn - Thành phố Hồ Chí Minh gắn liền với cuộc sống sinh hoạt và buôn bán của người dân từ xưa đến nay, góp phần làm nên nét đặc trưng văn hóa về làng ven sông, bến chợ, phố chợ ven sông. Hiện nay, Thành phố đã cho vận hành tuyến giao thông đường thủy được nối liền từ cảng Sài Gòn đến Thủ Đức hoặc từ Cần Giờ đi Vũng Tàu. Chính điều đó đã mang lại nhiều thuận tiện cho người dân và đây chính là vẻ đẹp đặc trưng văn hóa đô thị tại Thành phố Hồ Chí Minh mà nhiều đô thị khác không có được.

- Văn hóa của Thành phố Hồ Chí Minh còn có một hệ thống những giá trị bản sắc tinh thần vững chắc, như truyền thống yêu nước, đoàn kết, tương thân, tương ái, tinh thần nghĩa hiệp, năng động, sáng tạo, phóng khoáng, dám nghĩ, dám làm, khoan dung, vị tha, dễ thích ứng với hoàn cảnh… Những tính cách này được thể hiện rất rõ nét trong đại dịch COVID-19 vừa qua, sức mạnh đoàn kết và lòng nhân ái của người dân thành phố được phát huy cao độ, khi nhiều người dân có hoàn cảnh khó khăn càng thêm khốn đốn do dịch nhưng đông đảo người dân thành phố đều chung tay, góp sức, góp công, góp của để giúp những người nghèo vượt qua giai đoạn đầy khó khăn. Trong thời điểm dịch COVID-19 bùng phát mạnh, tại Thành phố cũng đã xuất hiện nhiều hành động giúp đỡ, sẻ chia với những người dân gặp khó khăn trong mùa dịch, tạo nên sự lan tỏa tích cực trong xã hội. Đó là những suất cơm, thùng nước, tủ bánh mì miễn phí trên đường; những cây ATM gạo miễn phí, siêu thị - cửa hàng 0 đồng; điểm sửa xe, quán ăn miễn phí cho người nghèo, người khuyết tật... Việc chăm lo vật chất, tinh thần cho người dân có hoàn cảnh khó khăn, người dân trong khu vực phong tỏa và lực lượng làm công tác tuyến đầu phòng chống dịch, góp phần để người dân an tâm, vượt qua khó khăn trong mùa dịch. Những hành động đẹp đó đã tác động đến mọi người trong cộng đồng và thu hút ngày càng nhiều người dân và các tổ chức chính trị - xã hội tham gia vào các hoạt động ủng hộ, trợ giúp những người khó khăn trong mùa dịch. Qua đó, đã lan tỏa sự yêu thương giữa cộng đồng người dân trong thành phố với nhau và mở rộng ra trên phạm vi cả nước.

Tóm lại, những đặc trưng văn hóa của Thành phố Hồ Chí Minh đã thể hiện rất rõ hai yếu tố: tính hội tụ và tính lan tỏa. Hội tụ là sự đa dạng về văn hóa, tín ngưỡng, phong tục, tập quán của người dân nhiều vùng miền nhưng lại thống nhất trong tinh thần đoàn kết, đồng lòng vì một tương lai tốt đẹp và sự phát triển của thành phố. Song song đó, các hoạt động văn hóa của Thành phố có sự lan tỏa mạnh mẽ, nhiều chương trình, công trình có ý nghĩa xã hội cao được khởi phát từ thành phố đã trở thành phong trào xã hội rộng lớn của cả nước.

Kim Dung