Trong những năm qua Trung tâm Văn hóa tỉnh Thái Bình đã phối hợp với xã Phong Châu ra mắt mô hình biểu diễn nghệ thuật chèo phục vụ du lịch tại Làng Khuốc. Đây là sản phẩm của đề tài nghiên cứu khoa học cấp tỉnh về phát huy giá trị chèo trong phát triển du lịch. Mô hình được tổ chức trên sân khấu chèo truyền thống của làng và đan xen các phần giao lưu trực tiếp giữa nghệ nhân và du khách. Trong mỗi buổi, giữa lời ca tiếng hát và đoạn trích chèo cổ là những màn hướng dẫn du khách trải nghiệm, du khách được mời “thi” đánh trống chèo, cầm quạt múa chèo, để hiểu sâu hơn kỹ thuật và ý nghĩa của các động tác nghệ thuật. Những hoạt động tương tác này làm cho du khách được sống trong không gian nghệ thuật dân gian. Du khách thực sự hào hứng tham gia các phần trải nghiệm. Chị Tạ Thị Hiền cho biết khi được đứng trên sân khấu cùng nghệ nhân, được hướng dẫn đánh trống và nghe giải thích, chị mới hiểu rõ vai trò đặc biệt của tíếng trống trong chèo làng Khuốc. Anh Đỗ Văn Nhân chia sẻ khi học cách cầm quạt múa chèo dưới sự hướng dẫn của nghệ nhân, cảm nhận được sự công phu của từng động tác múa chèo cổ và càng “khâm phục cha ông đã sáng tạo nên các điệu múa này”. Qua trải nghiệm du khách và người dân địa phương đều cảm thấy yêu mến và say mê nghệ thuật chèo hơn, cho thấy giá trị nâng cao trải nghiệm và kết nối văn hóa của mô hình này .

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch và chính quyền địa phương đã mở các lớp tập huấn cho các nghệ nhân làng Khuốc về du lịch cộng đồng như xử lý tình huống đón tiếp, hiểu tâm lý khách theo thị trường, giới tính, độ tuổi. Tuy nhiên, hiện việc tổ chức đón khách vẫn dựa nhiều vào kinh nghiệm cá nhân của mỗi nghệ nhân, chương trình biểu diễn cũng linh hoạt theo yêu cầu cụ thể của đoàn. Hướng tới chuyên nghiệp hóa địa phương đang biên tập, dàn dựng và lên lịch trình chi tiết trong các tour trải nghiệm, đảm bảo thời lượng phù hợp và sự chuẩn bị lực lượng tham gia đầy đủ. Bên cạnh đó, ban tổ chức còn biên soạn kịch bản hướng dẫn du lịch cộng đồng, tuyển chọn bài hát chèo phục vụ du lịch, sản xuất các CD, DVD giới thiệu tác phẩm chèo đặc sắc của Thái Bình và phát triển các chuyên mục giới thiệu chèo trên nền tảng số. Mô hình câu lạc bộ hát chèo gắn với du lịch đã tạo ra một sản phẩm mang màu sắc sáng tạo, kết hợp biểu diễn truyền thống và trải nghiệm thực hành. Du khách phấn khởi và háo hức khi được “sống cùng” những nhân vật, làn điệu chèo, thể hiện qua những nụ cười rộn rã của du khách và nghệ nhân trong các phần giao lưu trên sân khấu. Cộng đồng nghệ nhân Làng Khuốc đã có thêm nguồn thu từ biểu diễn phục vụ khách, đồng thời nâng cao ý thức quảng bá và bảo tồn nghệ thuật chèo truyền thống. Các cấp chính quyền của tỉnh cũng xác định việc xây dựng thương hiệu sản phẩm du lịch văn hóa đặc trưng như chèo là nhiệm vụ quan trọng. Các nghị quyết và quyết định của tỉnh đều đề ra mục tiêu đa dạng hóa sản phẩm, trong đó có việc “phục dựng chiếng chèo cổ làng Khuốc” thành địa chỉ du lịch trải nghiệm văn hóa. Điều này cho thấy lãnh đạo tỉnh đánh giá cao vai trò của cộng đồng nghệ nhân và chèo truyền thống trong phát triển du lịch. Đối với rối nước cũng đã được khai thác để phát triển du lịch sáng tạo, tập trung đầu tư, nâng cao chất lượng biểu diễn phục vụ du khách. Địa phương đã xây dựng nhà thủy đình, phối hợp với các công ty lữ hành để đưa khách đến thưởng thức các chương trình múa rối đặc sắc. Các phường rối nước luôn giữ nguyên các tích trò truyền thống được truyền lại từ các thế hệ trước và chú trọng nâng cấp về quân rối, âm thanh, ánh sáng, lời thoại và nhạc cụ đệm để phục vụ nhu cầu của du khách. Rối nước Nguyên Xá giữ được bản sắc địa phương với sự hòa quyện giữa chèo và rối, mang đến cho khán giả sự mới lạ trong trải nghiệm. Du khách được xem các tích trò sinh động: đánh trâu, phóng lửa, đấu vật.v.v, và có thể tham quan hậu trường nhà rối khi có chương trình tổ chức.

Mục tiêu của những người làm nghề là ngày càng có nhiều chương trình hấp dẫn thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước đến với loại hình nghệ thuật truyền thống này. Để làm được điều đó, phường rối Nguyên Xá đang tăng cường liên kết với doanh nghiệp du lịch, lữ hành trong quảng bá và tổ chức tour đưa khách đến thưởng thức văn hóa truyền thống Thái Bình. Bên cạnh các buổi biểu diễn cố định, phường rối cũng thường tham gia các sự kiện văn hóa, du lịch cấp tỉnh. Tại Tuần Du lịch Thái Bình năm 2025, phường rối Nguyên Xá đã biểu diễn múa rối nước định kỳ tại hồ Công viên Kỳ Bá, thành phố Thái Bình mỗi tối, kết hợp với các chương trình văn nghệ dân gian như đêm hội chèo để quảng bá sản phẩm du lịch văn hóa. Qua các hoạt động triển khai, múa rối nước Nguyên Xá đang ngày càng có nhiều người trẻ và người dân địa phương tham gia. Du khách khi đến thưởng thức biểu diễn đều ấn tượng trước sự độc đáo và quy mô của sân khấu rối nước Thái Bình, góp phần tạo dấu ấn đặc trưng cho du lịch địa phương. Sự góp mặt của phường rối trong các tour văn hóa, lễ hội đã giúp nâng cao giá trị thương hiệu du lịch Thái Bình. Theo chia sẻ của các nghệ nhân trẻ, phường rối luôn nỗ lực đổi mới nội dung và hình thức, hướng đến mục tiêu “lan toả vẻ đẹp văn hoá quê hương để xây dựng Nguyên Xá ngày càng phát triển” và thu hút nhiều du khách . Du lịch sáng tạo gắn với nghệ thuật chèo và rối nước có thể thấy rõ ở khía cạnh văn hóa, xã hội. Du khách được tạo cơ hội trải nghiệm, sống cùng với nghệ thuật chèo và rối nước, không còn là khán giả thụ động. Họ được khuyến khích “sáng tác” trải nghiệm riêng bằng cách tham gia trực tiếp, qua đó ghi nhớ, yêu quý di sản hơn. Du lịch sáng tạo tại Thái Bình đã góp phần đa dạng hóa sản phẩm từ đó nâng cao chất lượng hệ thống sản phẩm du lịch, bảo tồn giá trị văn hóa. Ngoài ra, từ hiệu ứng kinh tế, bước đầu người dân và nghệ nhân có thêm nguồn thu từ biểu diễn, lưu trú và dịch vụ đón tiếp khách. Vai trò của chính quyền cũng khá rõ, tỉnh Thái Bình đã ban hành nhiều chính sách khuyến khích phát triển tour du lịch đường bộ gắn với  văn hóa dân gian chèo và rối nước, đồng thời tổ chức các hội chợ và tuần du lịch thường xuyên để giới thiệu hai sản phẩm này.

Tóm lại, nghiên cứu trường hợp tại Thái Bình cho thấy việc ứng dụng tư duy du lịch sáng tạo vào hai loại hình nghệ thuật dân gian hát chèo và múa rối nước đã tạo ra các sản phẩm du lịch mới lạ, hấp dẫn hơn. Tại phường rối nước Nguyên Xá (Đông Hưng) các nghệ nhân đã nâng cấp sân khấu, âm thanh, ánh sáng, kịch bản và lồng ghép các làn điệu chèo truyền thống trong chương trình múa rối. Ở làng Khuốc (Phong Châu), mô hình biểu diễn chèo phục vụ du lịch ra đời, nghệ nhân chèo biểu diễn tiết mục dân gian, tổ chức giao lưu, hướng dẫn du khách trực tiếp gõ trống chèo, múa chèo và chơi nhạc cụ dân tộc. Chính sự tương tác này đã khiến du khách “cảm thấy thú vị”, tiếp thu kiến thức về chèo truyền thống và hiểu hơn về kỹ năng nghệ thuật. Sản phẩm du lịch đã được đa dạng hoá nhờ các hoạt động trải nghiệm và tạo cơ hội cho du khách tự tay “thực hành” văn hoá bản địa, thay vì chỉ tham quan thụ động. Kết quả này phù hợp với quan điểm du lịch sáng tạo, du khách trở thành “đồng-sáng tạo viên” (co producer) trong trải nghiệm văn hóa. Những hoạt động này cho thấy du lịch sáng tạo rất phù hợp với chèo và rối nước, những di sản văn hóa phi vật thể giàu tính truyền thống nhưng cần được “thổi hồn” để lôi cuốn du khách hiện đại. Chèo và rối nước đều là sản phẩm nông nghiệp mang văn hoá đặc trưng của đồng bằng Bắc Bộ. Theo Richards (2011), du lịch sáng tạo nhấn mạnh đến trải nghiệm tham gia sáng tạo và kết nối với cư dân địa phương. Tại Thái Bình, yếu tố này được thể hiện rõ qua việc du khách được học hỏi tri thức và kỹ năng chèo, rối nước từ những nghệ nhân bản địa. Đặc biệt, rối nước Thái Bình đã kết hợp với chèo để vừa bảo tồn văn hóa gốc vừa làm mới nội dung biểu diễn là một ví dụ điển hình của việc điểm đến “đón đầu” (destination becoming more creative) trong thiết kế trải nghiệm. Khách tham gia trải nghiệm “va chạm trực tiếp” với nghệ thuật chèo và rối nước bày tỏ niềm hứng thú và thấu hiểu sâu sắc hơn về nghệ thuật. Theo Richards (2011) khi du khách được tham gia vào chính “cuộc sống văn hóa thực” của điểm đến, trải nghiệm trở nên chân thực và đáng nhớ hơn. Sự tương tác này cũng giúp xóa bỏ khoảng cách giữa du khách và người bản địa, làm tăng sự hài lòng và mức độ gắn kết với sản phẩm du lịch. Hơn nữa, rối nước Thái Bình đã ghi nhận nguồn thu mới khi biểu diễn phục vụ khách du lịch, góp phần quảng bá hình ảnh văn hoá và thúc đẩy phát triển du lịch địa phương. Du lịch sáng tạo thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương đồng thời bảo tồn phát huy giá trị di sản văn hóa của cộng đồng. Ở Thái Bình, việc gắn kết chèo và rối nước vào du lịch cộng đồng không chỉ duy trì sinh kế cho nghệ nhân mà còn truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ quan tâm kế thừa di sản. Các sản phẩm du lịch dựa trên nghệ thuật diễn xướng còn tạo nên sự cách tân trong giữ gìn giá trị văn hoá truyền thống và sự tham gia tich cực của cộng đồng vào quá trình tạo sản phẩm. Điều này phù hợp với nguyên lý du lịch sáng tạo khi được hoạch định khéo léo sẽ giúp đa dạng hoá trải nghiệm cho du khách và đồng thời giữ gìn bản sắc điểm đến. Tuy nhiên, cần lưu ý theo Sadeghian và cộng sự (2021) hiệu quả bền vững phụ thuộc vào cách vận hành sản phẩm, phát triển du lịch sáng tạo chưa tự động đảm bảo hành vi du lịch bền vững. Do vậy, cần tiếp tục theo dõi lâu dài và đánh giá tác động môi trường, xã hội của các sáng kiến này tại Thái Bình.

 Kết luận và khuyến nghị

Du lịch sáng tạo đã mang lại sức hút mới cho du lịch của Thái Bình và góp phần khẳng định bản sắc văn hóa đặc trưng tại điểm đến. Thái Bình với thế mạnh “cái nôi của nghệ thuật hát Chèo” và “di sản múa rối nước độc đáo” đã đẩy mạnh phát triển các mô hình du lịch sáng tạo gắn với hai loại hình văn hóa truyền thống này. Các chương trình nghệ thuật chèo và biểu diễn rối nước phục vụ du khách đã góp phần đa dạng hóa không gian và sản phẩm du lịch, xây dựng thương hiệu du lịch văn hóa đặc trưng của tỉnh. Trong đó, các tiết mục múa rối được nâng cấp về kịch bản, âm thanh, ánh sáng kết hợp hài hòa với làn điệu chèo cổ tạo nên trải nghiệm đậm đà bản sắc nông thôn Thái Bình. Nhiều du khách khi tham gia đã được trực tiếp học hát chèo, tập diễn rối, vừa giải trí vừa thâm nhập văn hóa bản địa đã khẳng định vai trò quan trọng của nghệ thuật chèo, múa rối trong đa dạng hóa sản phẩm du lịch và nâng cao trải nghiệm cho du khách. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng du lịch sáng tạo góp phần bảo tồn giá trị văn hóa và thu hút cộng đồng tham gia phát triển du lịch. Tại Thái Bình, chính quyền địa phương đã ban hành nghị quyết phát triển du lịch thành ngành kinh tế quan trọng và đầu tư mạnh cho các phường múa rối phục vụ du khách. Sự quan tâm đó đã giúp cải tạo cảnh quan, xây dựng nhà thủy đình, tăng cường biểu diễn thường xuyên Các nghệ nhân cũng được bồi dưỡng kỹ năng đón tiếp khách và xây dựng kịch bản biểu diễn phù hợp với khách du lịch. Nhờ vậy, các chương trình biểu diễn chèo và múa rối không chỉ thu hút khách tham quan mà còn lan tỏa niềm tự hào, trách nhiệm bảo tồn cho người dân địa phương và thế hệ trẻ. Có thể nói, việc lồng ghép chèo, múa rối vào du lịch cộng đồng đã tạo nên nét mới mẻ, hấp dẫn cho du khách và kích cầu “ngành công nghiệp không khói” tại vùng quê lúa Thái Bình. Tuy nhiên, để phát huy tối đa lợi thế này chính quyền địa phương cần xây dựng chính sách hỗ trợ phát triển du lịch sáng tạo gắn với bản sắc văn hóa, ưu tiên nguồn lực tài chính, cơ sở hạ tầng nhà hát chèo, thủy đình, sân khấu, đường đến điểm biểu diễn phục vụ chèo và múa rối nước, đồng thời phối hợp chặt chẽ với ngành văn hoá, du lịch trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản chèo, rối nước, góp phần đảm bảo sức sống lâu dài của di sản và thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội. Cộng đồng nghệ nhân cần tiếp tục bảo tồn tri thức nghệ thuật truyền thống qua đào tạo hệ thống và đổi mới nội dung biểu diễn, đồng thời chủ động tương tác với du khách để tạo trải nghiệm du lịch “đồng sáng tạo” và lan tỏa tình yêu di sản. Doanh nghiệp lữ hành và du lịch cần hợp tác với các Câu lạc bộ chèo, phường múa rối để xây dựng sản phẩm du lịch sáng tạo đặc trưng, tour trải nghiệm hát chèo, múa rối nước, lớp học hát chèo, workshop múa rối, và đẩy mạnh quảng bá “đặc sản văn hóa” chèo, rối nước qua mạng xã hội, hội chợ du lịch và sự kiện tại điểm đến, nhằm thu hút khách và gia tăng hiệu quả kinh tế, xã hội từ di sản./.

Kim Dung