- Du lịch đêm, động lực kinh tế mới từ văn hóa đô thị Thành phố Hồ Chí Minh là địa phương tiên phong trong phát triển du lịch đêm, với các không gian tiêu biểu như phố đi bộ Nguyễn Huệ, phố Bùi Viện, phố ẩm thực Vĩnh Khánh và Hồ Thị Kỷ. Các nghiên cứu trong nước (Nguyễn Thị Thanh Diệu & Nguyễn Trọng Minh; Nguyễn Hoàng Long) ghi nhận mô hình này góp phần gia tăng doanh thu, mở rộng thị trường dịch vụ và tạo sinh kế mới cho cư dân đô thị. Tuy nhiên, các nhà nghiên cứu cũng lưu ý đến rủi ro suy giảm tính bền vững văn hóa, do thiếu hoạt động lành mạnh sau 24 giờ, hạ tầng chưa đồng bộ và sự đơn điệu của sản phẩm. Để nâng cao giá trị bền vững, cần định vị lại du lịch đêm như một không gian văn hóa sáng tạo, thay vì chỉ tập trung vào ẩm thực hoặc giải trí. Các hình thức như chợ đêm văn hóa, lễ hội ánh sáng, sân khấu thực cảnh hoặc biểu diễn đường phố muộn nên được tích hợp nhằm cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo tồn bản sắc.

Ngoài ra, cần thiết đào tạo nguồn nhân lực chuyên nghiệp cho ngành dịch vụ ban đêm và thiết lập cơ chế phối hợp quản lý liên ngành là yếu tố then chốt cho sự phát triển lâu dài (OECD, 2020). - Du lịch đường sông và tàu biển có tiềm năng nhưng chưa khai thác hết Hệ thống sông Sài Gòn và mạng lưới kênh rạch là tài nguyên văn hóa - cảnh quan đặc sắc, mang lại lợi thế cạnh tranh cho Thành phố. Các công trình nghiên cứu (Trần Thị Bích Thủy; Trần Trọng Thành) chỉ ra rằng du khách đánh giá cao trải nghiệm du lịch đường sông, nhưng chất lượng phương tiện, điểm dừng chân và hạ tầng dịch vụ ven sông vẫn còn hạn chế. Tương tự, du lịch tàu biển - dù có lượng khách quốc tế đáng kể - vẫn chưa hình thành được chuỗi sản phẩm đặc thù. Các tour ngắn vào trung tâm thiếu trải nghiệm văn hóa, trong khi các hoạt động trên bờ chưa phản ánh bản sắc địa phương. Việc xây dựng các tuyến du thuyền kể chuyện lịch sử – nghệ thuật, hay mô hình “du lịch sông về đêm” với trình chiếu ánh sáng, âm nhạc và ẩm thực, có thể mở ra hướng phát triển sáng tạo, kết hợp yếu tố sinh thái – văn hóa – công nghệ (Sở Du lịch TP.HCM, 2024).

- Du lịch MICE, kết hợp văn hóa với hội nghị, sự kiện Thành phố Hồ Chí Minh hiện giữ vị thế hàng đầu Việt Nam về du lịch MICE (Meeting, Incentive, Conference, Exhibition) nhờ lợi thế hạ tầng và vị trí kết nối quốc tế. Theo Nguyễn Thị Thanh Diệu và Nguyễn Trọng Minh, Thành phố tổ chức hàng trăm sự kiện, hội chợ, triển lãm mỗi năm, tạo giá trị kinh tế đáng kể. Tuy nhiên, quy mô và tầm ảnh hưởng quốc tế vẫn còn khiêm tốn so với các trung tâm khu vực như Singapore hay Bangkok. Để nâng cao sức cạnh tranh, cần tích hợp yếu tố văn hóa sáng tạo vào trải nghiệm MICE, chẳng hạn như trình diễn nghệ thuật, triển lãm di sản, workshop thủ công, hoặc thực đơn ẩm thực bản địa trong khuôn khổ sự kiện. Cách tiếp cận này không chỉ nâng tầm hình ảnh Thành phố như “điểm đến của sáng tạo”, mà còn kéo dài thời gian lưu trú và tăng chi tiêu của khách doanh nhân.

- Du lịch di sản văn hóa - lịch sử - Tái sinh giá trị ký ức đô thị Với khoảng  di tích được xếp hạng, Thành phố Hồ Chí Minh sở hữu nguồn tài nguyên văn hóa - lịch sử phong phú để phát triển du lịch sáng tạo. Mô hình “Biệt động Sài Gòn - Những căn hầm bí mật” là ví dụ điển hình: du khách không chỉ tham quan mà còn nhập vai nhân vật lịch sử, giải mật thư và tương tác với nhân chứng, tạo ra trải nghiệm giáo dục sống động. Các bảo tàng như Bảo tàng Lịch sử, Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh đã ứng dụng AR/VR, mô phỏng 3D và thuyết minh tự động, chuyển đổi từ trưng bày tính sang trải nghiệm tương tác. Nhờ đó, lượng khách tăng đáng kể và thời gian lưu trú tại điểm được kéo dài. Các tour “Sài Gòn - Chợ Lớn ký ức”, “Dấu ấn kiến trúc Pháp”, “Một ngày ở khu phố Hoa” cũng cho thấy xu hướng “tái sinh di sản bằng trải nghiệm sáng tạo”, nơi du khách học nấu bánh trung thu, học tiếng Triều Châu, chụp ảnh phim cổ điển hay ký họa chân dung tại chỗ. (Phan Nguyễn Nhung, 2025). Những hoạt động này vừa nâng cao giá trị thẩm mỹ – văn hóa, vừa mang lại lợi ích kinh tế và khơi dậy niềm tự hào về bản sắc đô thị. - Du lịch sáng tạo gắn với lễ hội và sự kiện văn hóa Thành phố đã xây dựng chuỗi lễ hội văn hóa sáng tạo thường niên như Lễ hội Áo Dài, Festival Nghệ thuật Đường phố, Ngày hội Văn hóa đọc, và Liên hoan Âm nhạc Quốc tế HOZO. Các sự kiện này kết hợp di sản truyền thống và sáng tạo đương đại, khuyến khích cộng đồng và du khách cùng tham gia biểu diễn, vẽ tranh, thiết kế trang phục. Bên cạnh đóng góp kinh tế - xã hội (tăng chi tiêu du lịch, quảng bá hình ảnh đô thị), các lễ hội còn tạo không gian đồng sáng tạo giữa nghệ sĩ, doanh nghiệp và cộng đồng. Thành phố đang định hướng nâng tầm một số lễ hội lên quy mô quốc tế, hình thành thương hiệu du lịch sáng tạo đặc trưng “Sài Gòn - Thành phố của sự giao thoa văn hóa” (Sở Du lịch TP.HCM, 2024; Tạp chí Du lịch TP.HCM, 2025).

- Du lịch sáng tạo gắn với nghề truyền thống và ẩm thực Thành phố Hồ Chí Minh duy trì 9 làng nghề truyền thống, trong đó nhiều nơi được đưa vào khai thác du lịch như làng bánh tráng Củ Chi, làng đúc lư đồng An Hội (Gò Vấp), làng muối Lý Nhơn (Cần Giờ). Điểm đặc biệt là du khách trực tiếp tham gia sản xuất, tự tráng bánh, khắc đồng, hay cào muối - tạo ra giá trị trải nghiệm thực và cảm xúc chân thực. Về ẩm thực, Thành phố Hồ Chí Minh được xem là “bản đồ thu nhỏ của ẩm thực Việt Nam”. Các tour như “Đi chợ - Nấu ăn Sài Gòn” giúp du khách tham gia trọn vẹn hành trình ẩm thực - từ chọn nguyên liệu, học nấu món truyền thống đến thưởng thức thành phẩm. Ẩm thực Sài Gòn chính xác là yếu tố nhận diện văn hóa độc đáo và là lĩnh vực có tiềm năng trở thành sản phẩm du lịch sáng tạo đặc thù, vừa mang lại doanh thu cao, vừa lan tỏa giá trị văn hóa địa phương (Đoàn Mạnh Cường, 2025; Đoàn Ngọc Tuấn, 2025; Nguyễn Thị Lan Hạnh, 2025).

- Du lịch nghệ thuật đương đại và công nghiệp sáng tạo – Không gian kết nối sáng tạo đô thị Sự xuất hiện của các không gian sáng tạo tư nhân và cộng đồng như The Factory Contemporary Arts Centre, Saigon Outcast, Đổi Mới Arena đã mở rộng biên độ sáng tạo cho du lịch Thành phố. Các hoạt động triển lãm, workshop thủ công, hòa nhạc indie (hay 136 “Independent music”) và chợ phiên nghệ thuật tạo nên môi trường giao thoa giữa nghệ sĩ, cư dân và du khách – một dạng “đồng sáng tạo văn hóa đô thị”. Thành phố cũng tiên phong trong việc ứng dụng công nghệ sáng tạo vào quảng bá điểm đến. Dự án “Khám phá TP.HCM 3D/360” đã xây dựng bản đồ số tích hợp ảnh 360°, cho phép tham quan ảo và tùy chỉnh hành trình cá nhân. Một số điểm du lịch thử nghiệm công nghệ AR/VR kể chuyện di sản, như nhân vật Bưu tá ảo tại Bưu điện Trung tâm hay du thuyền sông Sài Gòn với hình ảnh thực - ảo kết hợp. (Sở Du lịch TP.HCM, 2023; Sở Thông tin và Truyền thông TP.HCM, 2023; Ủy ban Châu Âu, 2020). Những sáng kiến này cho thấy Thành phố Hồ Chí Minh đang chuyển dịch mạnh sang mô hình du lịch sáng tạo dựa trên công nghệ và nội dung văn hóa bản địa, phù hợp xu hướng quốc tế về du lịch trải nghiệm cá nhân hóa (personalized creative tourism). Nhìn chung, Thành phố Hồ Chí Minh có nền tảng văn hóa - di sản phong phú, môi trường đô thị năng động và cộng đồng sáng tạo tích cực, nhưng vẫn đối mặt với những hạn chế: (i) Hạ tầng chưa đồng bộ (đặc biệt đối với du lịch đêm và đường sông); (ii) Công tác bảo tồn di sản chịu áp lực từ đô thị hóa nhanh; (iii) Nguồn nhân lực và năng lực sáng tạo trong ngành còn yếu. Để phát huy tiềm năng, Thành phố cần xây dựng hệ sinh thái du lịch sáng tạo toàn diện, kết hợp giữa bảo tồn, công nghệ và đổi mới mô hình quản trị, qua đó định vị Thành phố Hồ Chí Minh là đô thị sáng tạo đặc trưng Đông Nam Á đến năm 2050.

 Đề xuất chính sách phát triển du lịch sáng tạo bền vững tại TP. Hồ Chí Minh

Trên cơ sở phân tích ở các phần trên, để tiếp tục phát triển mô hình du lịch sáng tạo tại Thành phố Hồ Chí Minh một cách bền vững, hài hòa giữa kinh tế và văn hóa – xã hội, chúng tôi đề xuất một số nhóm giải pháp chính sách sau:

- Hoàn thiện chính sách và quy hoạch tích hợp nhằm xây dựng khung chính sách đồng bộ, bảo đảm tính liên thông giữa văn hóa - du lịch - quy hoạch đô thị - công nghiệp sáng tạo. Ban hành bộ tiêu chí xác định sản phẩm du lịch sáng tạo, cơ chế ưu đãi và quy chuẩn quản lý cho các mô hình văn hóa - du lịch mới. Bộ tiêu chí có thể do Hiệp hội Du lịch ban hành và phổ biến để thực hiện, không nhất thiết phải là cơ quan quản lý Nhà nước. Bổ sung nội dung “du lịch sáng tạo và công nghiệp văn hóa” vào quy hoạch tổng thể phát triển du lịch vùng Đông Nam Bộ. Xây dựng cơ chế đối tác công tư PPP linh hoạt cho dự án du lịch, văn hóa, hạ tầng số; quy định cụ thể về ưu tiên đầu tư, chia sẻ rủi ro và quyền khai thác. Lồng ghép quy hoạch không gian sáng tạo, văn hóa, du lịch trong quy hoạch chung Thành phố Hồ Chí Minh: Kết nối vùng lõi đô thị sáng tạo TP.HCM; Xác lập mạng lưới “hành lang sáng tạo, sông, biển, rừng”, gồm: Sài Gòn - Thủ Dầu Một - Côn Đảo.

- Quy hoạch và phát triển Không gian Sáng tạo nhằm tạo ra chuỗi điểm đến đặc trưng, lan toả sáng tạo. Phát triển “vòng cung du lịch sáng tạo trung tâm”: gồm Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh - Phố đi bộ Nguyễn Huệ - Bưu điện - Nhà hát Thành phố - Bến Bạch Đằng, tích hợp công nghệ  AR/VR, thuyết minh số, trình diễn thực cảnh về lịch sử Sài Gòn. Phát triển phố đi bộ Nguyễn Huệ, Lê Lợi thành “Đại lộ Sáng tạo” với không gian trình diễn nghệ thuật đường phố, lễ hội ánh sáng, biểu diễn thực cảnh. Hình thành Cụm công nghiệp văn hóa sáng tạo Thủ Dầu Một - Dĩ An, kết hợp phim trường, trung tâm triển lãm, thời trang, bảo tàng công nghiệp. Khai thác các làng nghề truyền thống Tương Bình Hiệp, gốm sứ, mộc mỹ nghệ làm điểm đến du lịch sáng tạo “Học và làm cùng nghệ nhân”. Liên kết tour “Một ngày làm thợ gốm - làm sơn mài - thưởng thức ẩm thực Nam Bộ” cho khách quốc tế. Xây dựng mô hình du lịch sinh thái - sáng tạo ven biển, kết hợp nghề muối Lý Nhơn, nuôi trồng thủy sản, nghệ thuật dân gian và ẩm thực bản địa. Phát triển du lịch cộng đồng Thiềng Liềng, đưa công nghệ kể chuyện số để du khách tương tác với đời sống ngư dân. Nâng cấp tuyến du lịch biển sáng tạo: Bãi Sau - Long Hải - Hồ Tràm - Côn Đảo, kết hợp biểu diễn thực cảnh, lễ hội âm nhạc và trải nghiệm di sản biển đảo. Côn Đảo hướng tới mô hình “Đảo Xanh - Sáng tạo”, ứng dụng công nghệ trình chiếu 3D tái hiện di sản lịch sử, kết nối với bảo tàng số của Thành phố Hồ Chí Minh. Hình thành tuyến du lịch đường sông sáng tạo từ Bạch Đằng - Thủ Dầu Một - Bến Nghé - Cần Giờ - Vũng Tàu, với hệ thống “Bến nghệ thuật”, biểu diễn thực cảnh và bảo tàng nổi.

- Đổi mới sản phẩm và chuyển đổi số nhằm tăng giá trị sáng tạo, mở rộng trải nghiệm và cá nhân hóa dịch vụ, bao gồm: Phát triển ứng dụng “Creative HCMC” - bản đồ du lịch sáng tạo, cho phép đặt vé, xem sự kiện, và thiết kế hành trình cá nhân. Ứng dụng AR/VR, chatbot AI, kể chuyện số (digital storytelling) tại di tích, bảo tàng, lễ hội; đồng thời triển khai vé điện tử và dữ liệu du khách thời gian thực. Khuyến khích doanh nghiệp sáng tạo sản phẩm gắn bản sắc vùng: “Một ngày ở làng nghề Bình Dương”, “Du thuyền ký ức Sài Gòn - Côn Đảo”, “Festival Ánh sáng biển Vũng Tàu”. Xây dựng chuẩn chất lượng du lịch sáng tạo Thành phố Hồ Chí Minh để đánh giá, chứng nhận, quảng bá các sản phẩm đạt chuẩn quốc tế.

- Hợp tác công - tư và cộng đồng nhằm quản trị du lịch sáng tạo theo mô hình “ba nhà” cùng đầu tư, cùng hưởng lợi, cùng bảo tồn. Thành lập Ban điều phối Du lịch Sáng tạo Thành phố Hồ Chí Minh mới gồm đại diện Sở Du lịch, Văn hoá và Thể Thao, Quy hoạch Kiến trúc, doanh nghiệp, cộng đồng nghệ nhân. Xây dựng tổ hợp tác du lịch cộng đồng ở Cần Giờ, Long Hải, Côn Đảo,,..; hỗ trợ đào tạo, cấp phép, quản trị tài chính. Mời cộng đồng địa phương tham gia đồng sáng tạo sản phẩm: cùng viết kịch bản tour, thuyết minh di sản, biểu diễn văn hóa. Kết nối, xây dựng chuỗi sản phẩm liên hoàn (tour sông - biển - rừng - di sản). Phát triển nguồn nhân lực và giáo dục sáng tạo nhằm tạo hệ sinh thái nhân lực chất lượng cao, đa lĩnh vực, gắn kết văn hóa - công nghệ, bao gồm các đề xuất: Cập nhật chương trình đào tạo ở Đại học Văn hóa, Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Cao Đẳng Du lịch, Đại học Mở, bổ sung học phần về du lịch sáng tạo, kỹ năng kể chuyện, di sản số, thiết kế trải nghiệm. Xây dựng chương trình “Trường trong doanh nghiệp”, mời chuyên gia, nghệ nhân, startup sáng tạo tham gia giảng dạy thực hành. Bồi dưỡng nghệ nhân - chuyên gia văn hóa  thành “giảng viên du lịch sáng tạo”; mở các khóa “Đưa di sản vào sản phẩm du lịch”. Tổ chức cuộc thi ý tưởng du lịch sáng tạo trẻ toàn vùng, tạo sân chơi khởi nghiệp văn hóa - du lịch.

Kim Dung