Trong bối cảnh Việt Nam đẩy mạnh chuyển đổi số, hệ thống tiêu chuẩn (TCVN) và quy chuẩn kỹ thuật (QCVN) đang được coi là nền tảng kỹ thuật trọng yếu, định hướng cho quản lý chất lượng sản phẩm, hàng hóa, hạ tầng và dịch vụ.

Tiêu chuẩn quốc gia (TCVN) là những văn bản kỹ thuật mang tính tự nguyện, giúp doanh nghiệp nâng cao năng suất, chất lượng, trong khi quy chuẩn (QCVN) là các quy định bắt buộc để đảm bảo an toàn, sức khỏe người dân, bảo vệ môi trường và lợi ích công cộng. Ngoài các tiêu chuẩn, quy chuẩn quốc gia còn có quy chuẩn địa phương (QCĐP), do chính quyền cấp tỉnh ban hành để điều chỉnh những yêu cầu kỹ thuật đặc thù trong các lĩnh vực như môi trường, du lịch hay sản phẩm nông nghiệp.

Một trong những chiến lược quan trọng là hài hòa tiêu chuẩn, quy chuẩn với quốc tế, như ISO, IEC cũng như tiêu chuẩn khu vực ASEAN và Việt Nam. Điều này không chỉ giúp doanh nghiệp Việt Nam dễ dàng hội nhập, mà còn thúc đẩy thương mại, đầu tư quốc tế. Việc số hóa trong công tác quản lý là một điểm mới, mang tính đột phá. Theo đó, dữ liệu về chất lượng hàng hóa (hợp chuẩn – hợp quy) sẽ được đưa lên nền tảng số quốc gia, cho phép người dân, doanh nghiệp và cơ quan quản lý truy cập, giám sát công khai.

Luật Tiêu chuẩn và Quy chuẩn Kỹ thuật sửa đổi (có hiệu lực từ 1/1/2026) sẽ thiết lập Cơ sở dữ liệu quốc gia về Tiêu chuẩn – Đo lường – Chất lượng (NQI). Đây được xem như “xương sống kỹ thuật” để quản lý chất lượng hàng hóa dựa trên công nghệ số, hỗ trợ phân tích rủi ro, hậu kiểm và giảm thủ tục hành chính cho doanh nghiệp.

Đáng chú ý, phương thức quản lý chất lượng sẽ chuyển từ “tiền kiểm” (kiểm tra trước) sang cơ chế hậu kiểm, quản lý dựa trên rủi ro, phân loại sản phẩm theo ba cấp độ: thấp, trung bình và cao rủi ro. Việc này giúp giảm gánh nặng kiểm tra hành chính cho doanh nghiệp, đồng thời nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước.        

Luật cũng quy định chi tiết trách nhiệm của các bên trong môi trường thương mại điện tử: người bán phải công khai thông tin chất lượng sản phẩm, còn các nền tảng số trung gian chịu trách nhiệm kiểm soát chất lượng, xử lý phản ánh khiếu nại từ người tiêu dùng. Một điểm mới khác là việc thừa nhận lẫn nhau kết quả đánh giá chất lượng giữa quốc tế; đồng thời Nhà nước cam kết đầu tư cơ sở hạ tầng chất lượng (NQI) bằng công nghệ số và AI, nhằm sớm xây dựng hệ thống giám sát, truy xuất nguồn gốc sản phẩm và cảnh báo chất lượng toàn quốc.

Theo chuyên gia của Quỹ Đổi mới Công nghệ Quốc gia, hệ thống QCVN và TCVN hiện nay đã có hơn 800 quy chuẩn quốc gia và khoảng 13.500 tiêu chuẩn quốc gia. Đây là nền tảng quan trọng để quản lý chất lượng sản phẩm, đồng thời bảo vệ người tiêu dùng và tạo thuận lợi cho xuất nhập khẩu.

Tuy nhiên, việc xây dựng tiêu chuẩn và quy chuẩn cũng gặp nhiều thách thức. Liên đoàn Thương mại  Công nghiệp Việt Nam (VCCI) từng cảnh báo rằng nếu các quy chuẩn ban hành không hợp lý, quá mức cần thiết có thể làm tăng chi phí, kéo dài thời gian cung ứng, thậm chí hạn chế cạnh tranh thị trường.

Nhìn chung, việc coi hệ thống tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật như một “nền tảng quản lý chất lượng quốc gia” đang tạo ra cú hích lớn cho cả doanh nghiệp lẫn cơ quan quản lý: doanh nghiệp có thể tự tin nâng cao chất lượng, hướng tới tiêu chuẩn quốc tế; quản lý nhà nước thì năng động, minh bạch hơn, dựa vào dữ liệu số để kiểm soát và quản lý rủi ro. Chính sách này, nếu được triển khai hiệu quả, hứa hẹn sẽ là công cụ mạnh mẽ thúc đẩy phát triển bền vững, đổi mới sáng tạo và hội nhập sâu rộng.

Nguyễn Lan Hương